İnsulin dirənci, insulin hormonuna qarşı qaraciyər, əzələ və yağ toxuması kimi strukturlarda, əsasən bioloji cavabda yaranan pozulmanı ifadə edir.
İnsulin müqaviməti inkişaf etdikcə qan şəkəri səviyyəsi yüksək qalır və bu vəziyyətə cavab olaraq mədəaltı vəzidən daha yüksək səviyyədə insulin sintezi baş verir.
Gün ərzində qəbul etdiyiniz şəkəri, yəni qlükozanı enerjiyə çevirə bilməniz üçün insulin hormonuna ehtiyacınız var. Qaraciyər, yağ və əzələ toxuması kimi bölgələrinizdə insulinə qarşı həssaslığın azalması nəticəsində insulin dirənci yaranır.
Bu halda qandakı şəkər enerjiyə çevrilə bilmir və yüksək səviyyələrdə qalır. Yüksək şəkər nisbəti bir müddət sonra metabolik sindrom və tip 2 diabetə səbəb ola bilər.
İnsulin dirənci necə yaranır?
İnsulin hormonu bədəndəki hüceyrələrə, məsələn əzələlərə, yağ toxumasına və qaraciyərə bağlanır və oradan təlimatlarla siqnallar göndərir. Bir nümunə, qan dövranından hüceyrələrə şəkər (qlükoza) alınması üçün göndərilən siqnaldır.
Enerji əldə etmək üçün, hüceyrədə şəkərə ehtiyac vardır. Məsələn, əzələ hüceyrələri, əzələ hərəkətlərini həyata keçirə bilmək üçün şəkərdən enerji təminatçısı kimi istifadə edir.
İnsulin dirənci əlamətləri
İnsulin dirəncinin əsas əlamətləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:
- Qarın nahiyəsində piylənmə
- Tez-tez acmaq və xüsusilə şirniyyat yemək istəyi
- Yeməkdən sonra həddindən artıq yuxululuq və ya halsızlıq
- Çəki vermədə çətinlik, xüsusilə idman və pəhrizə baxmayaraq
- Dəridə xüsusilə boyun, qoltuqaltı və qasıq nahiyələrində tündləşmə (akantosis nigrikans)
- Aybaşı pozğunluqları (xüsusilə qadınlarda)
- Konsentrasiya pozğunluğu və zehni dumanlanma
- Yüksək təzyiq
- Qan analizlərində acqarına qan şəkəri və insulin səviyyələrində yüksəklik
- Enerji azlığı və gün boyu yorğunluq hissi
İnsulin dirənci riskini nələr artırır?
İnsulin dirənci irsən keçə bilər. Birinci dərəcə qohumlarda (valideyn və ya qardaş-bacıda) tip 2 diabet olduğu halda, insulinə dirəncli olma ehtimalı xüsusilə yüksəkdir.
Bununla birlikdə, insulin dirəncinin irəliləməsi və tip 2 diabetin inkişafı üçün, başqa həyat tərzi faktorlarının da mövcud olması lazımdır.
İnsulin dirəncinə əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verən ən çox yayılmış risk faktorları bunlardır:
Piylənmə: Xüsusilə qarın bölgəsindəki yağ hüceyrələri insulin dirəncini artıran xəbərçi maddələr ifraz edir. Əsas bir qayda: Nə qədər çox qarın yağı varsa, insulin hormonu o qədər az təsirli ola bilər.
Hərəkət azlığı: Çox az fiziki aktivlik piylənməni təşviq edir. Bundan əlavə, əzələ işinin olmaması da insulin təsirinin zəifləməsinə birbaşa töhfə verir.
Yanlış qidalanma: Çox sağlamsız yağ, çox kalori və çox az lif, piylənməni, insulin dirəncini və yüksək qan şəkəri səviyyələrini təşviq edir.
Stress, infeksiyalar, qlükokortikoidlər kimi bəzi dərmanlar və siqaret də bədən hüceyrələrinin insulinə həssaslığına mənfi təsir göstərə bilər. Lakin, təsir daha azdır və qismən müvəqqətidir.
Bilməkdə fayda var: Ailələrində tip 2 diabet olan şəxslərin insulinə dirəncli olma ehtimalı, tip 2 diabetli yaxın qohumu olmayan şəxslərə nisbətən təxminən iki dəfə daha çoxdur. Bununla birlikdə, insulin dirənci irsi meyllilik olmadan da əldə edilə bilər.
İnsulin dirənci özünü necə göstərir və necə diaqnoz edilir?
İnsulin dirəncinin özü heç bir əlamətə səbəb olmur və bu səbəbdən adətən uzun müddət fərq edilmir. Zəifləmiş insulin həssaslığı, adətən ancaq baş verən zərər nəticədə ortaya çıxdıqda və ya yüksək qan şəkəri səviyyələri təkrar-təkrar aşkar edildikdə hiss olunur.
İnsulin dirəncinin yüksək qan şəkəri səviyyələrinə çevrilməsi illər və ya onilliklər ala bilər. Təsir altında olan insanlar adətən bu müddət ərzində şəkər metabolizmlərinin dəyişdiyini hiss etmirlər.
İnsulin dirəncini göstərə biləcək bəzi əlamətlər vardır. Lakin bunlar, insulin dirəncinin həmişə mövcud olduğu mənasına gəlmir.
Bu əlamətlər arasında:
- Qandakı yüksək triqliserid səviyyəsi
- Qandakı aşağı HDL xolesterol səviyyələri
- Yüksək təzyiq
- Qarın bölgəsində piylənmə (“çox qarın yağı”)
- Yüksək qan şəkəri səviyyəsi
- Ailədə tip 2 diabet (valideyn və ya qardaş-bacı)
Yuxarıdakı əlamətlərdən nə qədər çoxu mövcuddursa, insulin dirəncinin mövcud olma ehtimalı o qədər yüksəkdir.
İnsulin dirənci necə hesablanır?
İnsulin Müqavimətinin Homeostatik Model Qiymətləndirməsi olan HOMA-IR, sistemik insulin müqavimətini və beta hüceyrə funksiyasını təxmin etmək üçün aparılan bir testdir. mg/dL ölçüsündə 8-10 saatlıq aclıqdan sonra alınan qan şəkəri və mU/L ölçüsündə aclıq insulininin vurulub, 405-ə bölünməsi ilə əldə edilir.
HOMA-IR hesablaması aparılarkən aclıq qan şəkəri və aclıq insulin dəyərlərindən istifadə edilərək hesablanır. Formulu isə aşağıdakı kimidir: HOMA-IR = (aclıq qan şəkəri (mg/dL) x aclıq insulin (µU/mL)) / 405
Nümunə olaraq hesablamaq lazım gələrsə, aclıq qan şəkəri 80 mg/dL və aclıq insulin səviyyəsi 10 µU/mL olan bir şəxsin HOMA-IR dəyəri: (80 x 10) / 405 = 1,9 olur.
HOMA-IR hesablamasında ortaya çıxan nəticə adətən yaş, çəki və digər sağlamlıq şərtləri də nəzərə alınaraq qiymətləndirilir. Hesablama sonrasında əldə edilən nəticə, həkim tərəfindən qiymətləndirilir.
İnsulin dirəncinin qarşısı necə alına bilər?
Müəyyən həyat tərzi vərdişləri insulin dirəncini təşviq edir.
Beləliklə insulin dirənci qarşısı alına bilər və ya mövcud insulin dirənci azaldıla bilər.
Effektiv tədbirlər, müntəzəm fiziki məşq, piylənmə vəziyyətində çəki vermə (xüsusilə çox qarın yağınız varsa) və qidalanma vərdişlərində ediləcək uyğunlaşdırmalar olaraq sıralana bilər.
İnsulin dirənci hansı sağlamlıq riskləri yaradır?
İnsulin dirənci adətən yüksək təzyiq, yağ metabolizması pozğunluğu (dislipidemia), piylənmə və yüksək qan şəkəri səviyyələri ilə birlikdə görünür – burada mütəxəssislər bir metabolik sindromdan bəhs edirlər.
İnsulin dirənci yalnız tip 2 diabetin vacib bir səbəbi deyil. Bədən hüceyrələrinin insulin hormonuna verdiyi reaksiyanın azalması, yüksək təzyiqə zəmin hazırlaya bilər və qan damarlarının vaxtından əvvəl zədələnməsinə səbəb ola bilər.
Mümkün uzunmüddətli nəticələri damar xəstəlikləri, sinirlərin və böyrəklərin zədələnməsi, ürək tutması və iflicdır. İnsulin dirəncini erkən bir mərhələdə tanımaq və qarşısını almaq çox daha vacibdir.
İnsulin dirənci niyə tip 2 diabetə səbəb ola bilər?
İnsulin dirənci, tip 2 diabetin əsas səbəblərindən biridir. Tip 2 diabet diaqnozu qoyulmadan adətən illər hətta onilliklər əvvəl mövcud olur.
İnsulin dirənci vəziyyətində, bədən hüceyrələrinin insulin hormonunun siqnallarına verdiyi reaksiya azalır. Mədəaltı vəzi buna insulin istehsalını artıraraq cavab verir. Bu sayədə azalan insulin təsiri müəyyən müddət üçün kompensasiya edilə bilər.
Bununla birlikdə, bədən, sağlam metabolizması olan şəxslərlə müqayisə edilə bilən bir təsir əldə etmək üçün getdikcə daha çox insulinə ehtiyac duyur. Bir nöqtədə mədəaltı vəzi həcm limitinə çatır və artıq kifayət qədər insulin istehsal edə bilmir.
İnsulinin təsiri azalırsa və ya mədəaltı vəzi tərəfindən daha az insulin istehsal edilirsə buna nisbi insulin çatışmazlığı deyilir. Bunun nəticəsi, bir enerji təminatçısı olaraq orada olmaları üçün, (məsələn qidalardan) hüceyrələrə daha az şəkərin ötürülməsidir.
Bunun əvəzinə şəkər (qlükoza) qanda qalır və qan şəkəri səviyyəsi yüksəlir. Başlanğıcda, qan şəkəri səviyyəsi yalnız yeməkdən sonra, daha sonra daimi olaraq yüksəlir: Bu da tip 2 diabet diaqnozu qoyula bilər.
İnsulin dirənci müalicəsi
İnsulin dirənci, uyğun həyat tərzi dəyişiklikləri edilərək asanlıqla təsir edilə bilər. Müntəzəm fiziki aktivlik, piylənmə vəziyyətində çəki vermə (xüsusilə qarın bölgəsində) və hədəfə yönəlik qidalanma məsləhəti insulin dirəncini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa və tip 2 diabetin qarşısını almağa kömək edə bilər.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
