Xalq arasında şəkər xəstəliyi kimi tanınan diabet mellitus, adətən qan şəkərinin tənzimlənməsində problem yaşanan bir maddələr mübadiləsi xəstəliyidir.
Bədən, qidalardan alınan karbohidratları, xüsusilə də şəkərləri, enerjiyə çevirmək üçün insulin hormonundan istifadə edir.
Diabet xəstəliyi, insulin hormonu istehsalındakı çatışmazlıq və ya bədənin istehsal etdiyi insulini səmərəli istifadə edə bilməməsi vəziyyəti olaraq ortaya çıxır.
Şəkər xəstəliyi, piylənmənin də artması ilə bütün dünyada geniş və böyük bir sağlamlıq probleminə çevrilmişdir. Hər il 3 milyon insan şəkər xəstəliyi səbəbindən həyatını itirir. Dünya üzrə ölüm səbəbləri arasında 4-cü yerdə durur.
Şəkər xəstəliyinin əlamətləri
Şəkər xəstəliyinin əlamətləri arasında ağız quruluğu, susuzluq hissi, tez-tez sidiyə getmə, yaraların gec sağalması geniş yayılmış şəkildə görülə bilər.
Görülə biləcək digər şəkər xəstəliyi əlamətləri bunlardır:
- Ağız quruluğu
- Şiddətli aclıq hissi və ya əksinə iştahsızlıq
- Daima su içmə ehtiyacı
- Tez-tez sidiyə getmək
- Gecə boyu tez-tez sidiyə getmək
- Sürətli çəki itkisi
- Bulanıq görmə
- Ayaqlarda keyləşmə, qarıncalanma və yanma
- Sidik yolu infeksiyalarına meyllilik
- Qadınlarda genital bölgə infeksiyaları
- Xüsusilə ağız ətrafında və genital bölgədə tez-tez görülən göbələk infeksiyaları Ümumiyyətlə dəridə və genital bölgədə qaşınma
- Dəridə quruluq və çatlar
- Yorğunluq
Şəkər xəstəliyi niyə yaranır?
Şəkər xəstəliyinin əsas səbəbləri arasında genetik amillər və ətraf mühit risk amilləri vardır.
- Genetik meyllilik
- Piylənmə
- Hərəkətsiz həyat tərzi
- Tarazlaşdırılmamış və sağlam olmayan qidalanma vərdişləri
- Yüksək yaş
- Polikistik yumurtalıq sindromu (PKOS)
- hipertenziya, xolesterol yüksəkliyi və yuxu apnesi kimi xəstəliklər
- Hamiləlikdə meydana gələn yüksək qan şəkəri səviyyələri
- Stress, siqaret çəkmə, hava çirkliliyi kimi ətraf mühit amilləri
Şəkərli diabet növləri hansılardır?
Bir neçə diabet növü var. Lakin ən çox görülənlər tip 1 diabet, tip 2 diabet və gestasional diabetdir.
Tip 1 diabet nədir?
Tip 1 diabet, immun sistem tərəfindən mədəaltı vəzidə (pankreas) insulin istehsal edən hüceyrələrə edilən hücum nəticəsində yaranır.
Bu hücum, beta hüceyrələrinin məhv edilməsinə və insulin istehsalının azalmasına səbəb olur. Tip 1 diabet, adətən uşaqlıq və ya gənc yetkinlik dövründə başlayır və ömür boyu insulin müalicəsi tələb edir.
Tip 1 diabet əlamətləri
Tip 1 diabet əlamətləri adətən sürətlə ortaya çıxır və tipik olaraq aşağıdakı simptomları əhatə edir:
- Getdikcə artan susuzluq hissi
- Ağız quruluğu
- Tez-tez sidiyə getmək (xüsusilə gecələr)
- Uşaqlarda gecələr yatağı islatma (əvvəllər yaşanmayan şəkildə)
- Bir şeylər yedikdən sonra belə aclıq hiss etmək
- İstəmdən kənar çəki itirmək
- Əsəbilik və digər əhval-ruhiyyə dəyişiklikləri
- Çox yorğun hiss etmək
- Bulanıq görmə
- Yaraların və ya kəsiklərin gec sağalması
- Tez-tez sidik yolu və ya vaginal infeksiyalar keçirmək
- Şiddətli nəfəs darlığı
Tip 2 diabet nədir?
Tip 2 diabet, bədənin insulini effektiv şəkildə istifadə edə bilmədiyi və ya kifayət qədər insulin istehsal edə bilmədiyi bir vəziyyətdir. Adətən piylənmə, yaş, genetik amillər və həyat tərzi vərdişləri kimi amillərlə əlaqəlidir.
Tip 2 diabet, adətən yetkinlik dövründə ortaya çıxır, lakin son illərdə uşaqlarda və gənclərdə də artım müşahidə edilməkdədir. Tip 2 diabet ümumiyyətlə həyat tərzi dəyişiklikləri, pəhriz və idman ilə nəzarət altına alına bilər, lakin irəliləmiş hallarda dərman müalicəsi və ya insulin istifadəsi tələb oluna bilər.
Tip 2 diabet əlamətləri
Tip 2 diabet əlamətləri adətən daha yavaş şəkildə ortaya çıxır və əvvəlcə aydın olmaya bilər.
Tipik olaraq aşağıdakı simptomları əhatə edir:
- Tez-tez sidiyə getmək
- Ağız quruluğu
- Çox su içmək
- Aclıq hissi
- Dəri yaralarının gec sağalması
- Quru və qaşınan dəri
- Tez-tez infeksiya inkişaf etməsi
- Əllərdə və ayaqlarda keyləşmə, qarıncalanma
- Yorğunluq
- İzah edilə bilməyən çəki itkisi və əzələlərin əriməsi
- Kəsik və yaraların yavaş sağalması
- Aydın görə bilməmə və görmə problemləri
Şəkərli diabet diaqnozu necə qoyulur?
Şəkər diabet diaqnozunda istifadə edilən ən vacib iki test aclıq qan şəkəri ölçümü və şəkər yükləmə testidir.
Aclıq Qan Şəkəri Testi (AQŞT)
Ən azı 8 saatlıq aclıqdan sonra qan şəkəri səviyyəsini ölçür. Normal olaraq, ac qan şəkəri səviyyəsi 100 mq/dL-nin altındadır. 126 mq/dL və üzərində olan şəxslərdə şəkər diaqnozu qoyulur.
Tox qan şəkəri: Yeməkdən 2 saat sonra alınan qan nümunəsi ilə aparılır. Normal olaraq, bu dəyər 140 mq/dL-nin altında olmalıdır. Lakin, 140-199 mq/dL arasında bir dəyər, pozulmuş qlükoza tolerantlığını yəni gizli şəkər olaraq da adlandırılan prediabeti ifadə edir. 200 mq/dL və üzərində olan şəxslərdə isə tip 2 diabet diaqnozu qoyulur.
Oral Qlükoza Tolerantlıq Testi (OQTT): Ən azı 8 saatlıq aclıqdan sonra xəstəyə qlükoza tərkibli bir içki içirilir. Bu içki adətən 75 qram qlükoza ehtiva edir. Hamilə qadınlar üçün istifadə edilən OQTT-də bu miqdar bəzən 100 qram ola bilər.
İçkinin içilməsindən sonra müəyyən fasilələrlə qan şəkərinin ölçülməsi aparılır. Adətən, yeməkdən sonra 1 saat və 2 saat sonra olmaqla iki əlavə ölçü aparılır.
Əldə edilən qan şəkəri səviyyələri, qlükozanın necə metabolizə edildiyini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Tip 2 diabet vəziyyətində, bu səviyyələr normaldan yüksək çıxa bilər.
Hemoqlobin A1c (HbA1c) Testi: HbA1c testi, adətən son 2-3 ay içindəki ortalama qan şəkəri səviyyəsini ölçür. HbA1c dəyəri %6.5 və ya üzərində olduqda bu, şəkər xəstəliyi diaqnozunu dəstəkləyir.
Diabet müalicəsi
Şəkər xəstəliyi müalicəsində istifadə edilən üsullar, diabetin növünə bağlı olaraq dəyişir. Şəkər xəstəliyinin müalicəsində əsas hədəf, qan şəkəri səviyyələrini normal sərhədlər içində saxlayaraq həm gündəlik yaxşı vəziyyəti yaratmaq, həm də uzunmüddətli ağırlaşmaların qarşısını almaqdır.
Şəkər xəstəsi olan şəxslər üçün ən vacib şeylərdən biri həyat tərzi dəyişikliyidir. Tarazlaşdırılmış qidalanma rejimi, müntəzəm idman və çəki nəzarəti təmin edilməlidir.
Qidalanma planları adətən aşağı qlisemik indeksli qidaları ehtiva edir və karbohidrat, yağ və protein balansına diqqət edilir. Tip 2 diabet xəstələrində, həyat tərzi dəyişiklikləri yetərsiz qalırsa həkimlər tərəfindən oral antidiabetik dərmanlar təyin edilə bilər.
Bu dərmanlar, mədəaltı vəzidən ifraz olunan insulinin effektivliyini artıra bilər, qaraciyərin qlükoza istehsalını azalda bilər və ya bağırsaqlardakı şəkər mənimsənilməsini tənzimləyə bilər.
Tip 1 diabet xəstələri üçün ömür boyu insulin müalicəsi lazımdır, çünki mədəaltı vəziləri kifayət qədər insulin istehsal edə bilmir. Tip 2 diabetli bəzi xəstələrdə isə həyat tərzi dəyişiklikləri və oral dərmanlar yetərsiz qalarsa insulin müalicəsinə ehtiyac duyula bilər.
Diabet xəstələri, müntəzəm fasilələrlə qan şəkəri səviyyələrini izləməlidirlər. Evdə qan şəkəri izləməsi edə bilərlər və ya laboratoriyada mütəxəssislər tərəfindən qan şəkəri testi aparılır.
Diabet təhsili, müalicənin bir hissəsi olaraq xəstələrə verilir. Xəstələrin və yaxınlarının şəkər xəstəliyi haqqında məlumat sahibi olmalarını, düzgün qidalanma vərdişləri əldə etmələrini, qan şəkəri səviyyələrini izləməyi öyrənmələrini və həyatlarını bu məlumatlar işığında tənzimləmələrini təmin edir.
Hamiləlik zamanı ortaya çıxan gestasional diabet, adətən pəhriz nəzarəti və lazım olduqda insulin istifadəsini əhatə edən xüsusi bir müalicə planı tələb edir.
Şəkər xəstələri necə qidalanmalıdır?
Şəkər xəstələri, qan şəkəri səviyyələrini nəzarət altında saxlamaq, çəki idarəsini təmin etmək və ümumi sağlamlığı dəstəkləmək üçün tarazlaşdırılmış və sağlam bir qidalanma rejimi mənimsəməlidir.
Karbohidratları tarazlaşdırılmış şəkildə istehlak etmək vacibdir. Şəkər xəstələri ani qan şəkəri yüksəlmələrinin qarşısını almaq üçün yüksək qlisemik indeksli karbohidratlar yeməməlidir.
Tam taxıllı çörək, bulqur, yulaf yarması kimi mürəkkəb karbohidratlar üstünlük verilməlidir. Gün içində müntəzəm fasilələrlə tarazlaşdırılmış yeməklər istehlak edilməlidir.
Ac qalmamaq və həddindən artıq yeməkdən çəkinmək vacibdir. Yeməklərdə zülal, sağlam yağlar və lifli qidaların olmasına diqqət edilməlidir. Porsiya ölçülərinə diqqət edilməlidir. Həddindən artıq yemək, qan şəkərinin sürətlə yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Daha kiçik və tez-tez yeməklər üstünlük verilə bilər. Doymamış yağları üstün tutmaq vacibdir. Şəkər xəstələri zeytun yağı, avokado, balıq kimi omega-3 yağ turşuları tərkibli qidaları yeməlidir. Trans yağlardan və doymuş yağlardan çəkinilməlidir.
Lifli qidalar həzmi yavaşladır və qan şəkərinin tarazlıqda qalmasına kömək edir. Şəkər xəstələri tərəvəzlər, meyvələr, paxlalılar və kəpəkli taxıllar kimi lif baxımından zəngin qidalar istehlak edə bilər. Toyuq, balıq, yumurta və quru paxlalılar kimi zülal mənbələri müntəzəm olaraq istehlak edilməlidir.
Zülal, toxluq hissi verir və əzələ sağlamlığını dəstəkləyir. Şəkər xəstələri şəkər tərkibli içkilərdən çəkinməli, mümkünsə su və ya şəkərsiz içkilərə üstünlük verməlidir.
Duz qəbulunu tənzimləmək, qan təzyiqini nəzarət etməyə kömək edir. Emal edilmiş qidalardan və həddindən artıq duzlu yeməklərdən çəkinilməlidir.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
