İnsan orqanizmi mürəkkəb bir sistemdir və bu sistemi idarə edən ən vacib mexanizmlərdən biri endokrin sistemdir. Endokrin sistemin “gizli qəhrəmanlarından” biri isə şübhəsiz ki, böyrəküstü vəzilərdir.
Bir çox insan yüksək təzyiq, ani çəki artımı və ya izah olunmayan yorğunluq hiss etdikdə, problemin kökündə bu kiçik orqanların dayana biləcəyindən xəbərsiz olur.
Bu məqalədə “Böyrəküstü vəzi nədir? Böyrəküstü vəzin şişləri” mövzusunu dərindən araşdıracaq, bu orqanın funksiyalarını, yarana biləcək xəstəlikləri, diaqnostika və müalicə üsullarını sadə dildə izah edəcəyik.
Böyrəküstü vəzi nədir? Anatomiyası və funksiyaları
Böyrəküstü vəzilər (latınca glandula suprarenalis), adından da göründüyü kimi, hər iki böyrəyin yuxarı qütbündə yerləşən, təxminən 4-5 qram ağırlığında, üçbucaq formalı kiçik endokrin orqanlardır.
Kiçik ölçülərinə baxmayaraq, onların orqanizm üçün əhəmiyyəti əvəzsizdir. Bu vəzilər həyat üçün vacib olan hormonları ifraz edərək maddələr mübadiləsini, immun sistemini, qan təzyiqini və orqanizmin stressə qarşı reaksiyasını tənzimləyir.
Böyrəküstü vəzi anatomik və funksional olaraq iki fərqli hissədən ibarətdir:
Qabıq maddə (Cortex): Vəzin xarici hissəsidir və steroid hormonları ifraz edir.
Beyin maddə (Medulla): Vəzin daxili hissəsidir və katexolaminləri ifraz edir.
Böyrəküstü vəzin şişləri
Böyrəküstü vəzin şişləri dedikdə, bu orqanın toxumasında yaranan anormal hüceyrə artımı nəzərdə tutulur.
Bu şişlər xoşxassəli (adenoma) və ya bədxassəli (xərçəng) ola bilər. Lakin ən vacib bölgü onların hormon ifraz edib-etməməsinə görə aparılır:
Hormonal aktiv (Funksional) şişlər: Həddindən artıq hormon ifraz edərək orqanizmdə ciddi pozuntulara yol açır.
Qeyri-funksional şişlər: Hormon ifraz etmir, adətən təsadüfən tapılır və simptomsuz olur.
Ən geniş yayılmış şiş növləri
1. Feoxromositoma
Bu şiş böyrəküstü vəzin beyin maddəsindən inkişaf edir və həddindən artıq adrenalin və noradrenalin ifraz edir.
Əsas əlaməti: İdarəolunmaz yüksək qan təzyiqi (hipertoniya).
Xarakterik üçlük: Baş ağrısı, ürək döyüntüsü və həddindən artıq tərləmə.
2. Aldosteronoma (Konn Sindromu)
Qabıq maddədən inkişaf edən və çoxlu miqdarda aldosteron ifraz edən şişdir.
Nəticəsi: Qanda kaliumun səviyyəsi kəskin düşür, natrium artır.
Əlamətləri: Yüksək təzyiq (dərmanlara tabe olmayan), əzələ zəifliyi, qıcolmalar və tez-tez sidiyə getmə.
3. Kortizol İfraz Edən Adenoma (Kuşinq Sindromu)
Kortizol hormonunun həddindən artıq ifrazı ilə xarakterizə olunur.
Əlamətləri: “Aypara üz” (üzün yuvarlaqlaşması), qarın nahiyəsində piylənmə, dəridə bənövşəyi çatlaqlar (striyalar), şəkərli diabet və sümük əriməsi (osteoporoz).
4. İnsidentaloma
Müasir dövrdə KT və MRT müayinələrinin artması ilə tez-tez rast gəlinən şişlərdir. Başqa bir səbəbdən müayinə olunarkən “təsadüfən” tapılan böyrəküstü vəzi kütlələridir. Çox vaxt xoşxassəli və qeyri-aktiv olurlar, lakin mütləq endokrinoloq nəzarəti tələb edirlər.
5. Adrenokortikal Karsinoma (Böyrəküstü Vəzi Xərçəngi)
Nadir rast gəlinən, lakin çox aqressiv gedişatlı bədxassəli şişdir. Sürətlə böyüyür və qonşu orqanlara yayıla bilir.
Xəstəliyin əlamətləri: Nə Zaman Həkimə Müraciət Etməli?
Böyrəküstü vəzi xəstəlikləri çox vaxt gizli inkişaf edir və ya başqa xəstəliklərlə səhv salınır.
Aşağıdakı simptomlardan bir neçəsini özünüzdə müşahidə edirsinizsə, mütləq həkimə müraciət etməlisiniz:
Davamlı yüksək təzyiq: Xüsusilə gənc yaşda və ya 3-4 növ dərman qəbuluna baxmayaraq düşməyən təzyiq.
Çəki dəyişiklikləri: Səbəbsiz sürətli kökəlmə (xüsusilə qarın və üz nahiyəsində) və ya kəskin arıqlama.
Tüklənmə və aybaşı pozuntusu: Qadınlarda kişi tipli tüklənmənin artması, səsin yoğunlaşması.
Dəri dəyişiklikləri: Dərinin nazikləşmesi, asanlıqla göyərməsi və ya qarın nahiyəsində bənövşəyi zolaqların yaranması.
Ürək problemləri: Qəfil başlayan ürək döyüntüsü, panik atak bənzəri hallar, titrəmə və soyuq tər.
Əzələ zəifliyi: Pilləkən çıxarkən və ya oturduğu yerdən qalxarkən çətinlik çəkmək (kalium azlığı əlaməti).
Diaqnostika: Şiş necə aşkar olunur?
Düzgün diaqnoz üçün həkiminiz bir sıra ardıcıl müayinələr təyin edəcəkdir:
Laborator Analizlər: Qan və sutkalıq sidikdə hormonların (kortizol, aldosteron, metanefrinlər və s.) səviyyəsi yoxlanılır. Hormonal aktivliyi təyin etmək üçün xüsusi sınaq testləri (məsələn, deksametazon sınağı) aparıla bilər.
Görüntüləmə Üsulları:
Kompyuter Tomoqrafiyası (KT): Böyrəküstü vəzilərin vizualizasiyası üçün “qızıl standartdır”. Şişin ölçüsünü, sıxlığını və strukturunu göstərir.
Maqnit Rezonans Tomoqrafiya (MRT): Xüsusilə feoxromositomaların diaqnostikasında daha dəqiq məlumat verə bilər.
Sintiqrafiya: Şişin funksional aktivliyini və yerini dəqiqləşdirmək üçün istifadə olunan nüvə təbabəti üsuludur.
Müalicə üsulları: Dərman yoxsa cərrahiyyə?
Müalicə taktikası şişin növünə, ölçüsünə və hormonal aktivliyinə görə seçilir.
1. Müşahidə
Əgər şiş təsadüfən tapılıbsa, ölçüsü kiçikdirsə (adətən 4 sm-dən kiçik), xoşxassəli görünüşə malikdirsə və hormon ifraz etmirsə, həkim cərrahiyyə əvəzinə dövri nəzarət (6-12 aydan bir KT və analizlər) məsləhət görə bilər.
2. Dərman Müalicəsi
Bəzi hallarda, xüsusilə əməliyyata hazırlıq dövründə və ya əməliyyatın mümkün olmadığı hallarda hormon istehsalını blokada edən dərmanlar təyin olunur.
3. Cərrahi Müalicə (Adrenalektomiya)
Böyrəküstü vəzi şişlərinin əsas və radikal müalicə üsulu cərrahiyyədir.
Laparoskopik Adrenalektomiya: “Qapalı əməliyyat” kimi tanınır. Qarında açılan 3-4 kiçik dəlikdən girilərək şiş və ya bütöv vəzi çıxarılır. Bu, qızıl standartdır. Xəstə 1-2 gün ərzində evə yazılır, ağrı az olur və kosmetik nəticə mükəmməldir.
Açıq Əməliyyat: Şiş çox böyükdürsə (adətən 6-8 sm-dən böyük) və ya xərçəng şübhəsi varsa, açıq üsula üstünlük verilir.
Tez-Tez verilən suallar
1. Böyrəküstü vəzimdə törəmə (şiş) tapılıb, bu mütləq xərçəngdirmi?
2. Bir böyrəküstü vəzi çıxarılarsa, insan normal yaşaya bilərmi?
3. Yüksək təzyiqin səbəbi böyrəküstü vəzi ola bilərmi?
5. Böyrəküstü vəzi problemləri çəki artımına səbəb olurmu?
Bu məqalə yalnız məlumatlandırma xarakteri daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyil. Dəqiq diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə əlaqə saxlayın.
