Bədənimiz mürəkkəb və bir-biri ilə əlaqəli sistemlərin harmoniyası ilə işləyən möhtəşəm bir mexanizmdir. Bu mexanizmin ən vacib dirijorlarından biri də endokrin sistemdir.
Endokrin sistem, hormon adlanan kimyəvi xəbərçiləri istehsal edən vəzlər toplusudur. Bu hormonlar qan dövranı vasitəsilə bütün bədənə yayılaraq maddələr mübadiləsi, böyümə, inkişaf, əhval-ruhiyyə, yuxu və cinsi funksiyalar kimi həyati prosesləri tənzimləyir. Hormonların tarazlığı pozulduqda isə sağlamlığımızda ciddi problemlər yarana bilər.
Endokrinoloqlar məhz bu mürəkkəb sistemin mütəxəssisləridir. Onlar hormonal pozğunluqların diaqnostikası, müalicəsi və profilaktikası ilə məşğul olan həkimlərdir. Bir çox insan “şəkər həkimi” və ya “zob həkimi” kimi tanısa da, endokrinologiya sahəsi daha genişdir.
Bəs, gündəlik həyatımızda qarşılaşdığımız hansı şikayətlər birbaşa endokrin sistemlə bağlı ola bilər və endokrinoloq həkimə nə zaman müraciət etməliyik?
Bu sualın cavabı bir çox insanın sağlamlıq problemini vaxtında aşkar etməsinə və həyat keyfiyyətini yüksəltməsinə kömək edə bilər.
Hansı əlamətlər olduqda endokrinoloq həkimə müraciət etməliyik?
Endokrin sistemin pozulması özünü çox müxtəlif və bəzən ümumi görünən əlamətlərlə büruzə verir. Bu simptomlar çox vaxt digər xəstəliklərlə səhv salınır.
Aşağıdakı şikayətlərdən bir neçəsi sizdə uzun müddətdir davam edirsə, endokrinoloqa müraciət etmək vacibdir:
Səbəbsiz Çəki Dəyişiklikləri: Pəhriz və fiziki aktivliyinizdə heç bir dəyişiklik olmamasına baxmayaraq, qısa müddətdə nəzərəçarpacaq dərəcədə çəki almağınız (hipotireoz, Kuşinq sindromu, insulin dirənci) və ya çəki itirməyiniz (hipertireoz, Tip 1 diabet) hormonal problemə işarə edə bilər.
Davamlı Yorğunluq və Halsızlıq: Gecələr kifayət qədər yatmanıza baxmayaraq, səhərlər yorğun oyanmaq və gün ərzində enerjisizlik hiss etmək bir çox endokrin xəstəliyin (tiroid problemləri, böyrəküstü vəz çatışmazlığı, diabet) əsas əlamətidir.
Əhval-ruhiyyə Dəyişiklikləri: Səbəbsiz yerə yaranan əsəbilik, həyəcan, depressiv vəziyyət və ya konsentrasiya çətinliyi hormonal disbalansın nəticəsi ola bilər. Xüsusilə tiroid vəzi hormonları beyin kimyasına birbaşa təsir edir.
Dəri, Saç və Dırnaq Problemləri: Dərinin quruması, saçların tökülməsi, qaşların seyrəkləşməsi (hipotireoz), həddindən artıq tərləmə, dərinin incəlməsi (hipertireoz), üzdə və bədəndə anormal tüklənmə, sızanaqlar (PKYS) və dərinin asanlıqla göyərməsi (Kuşinq sindromu) diqqət tələb edən siqnallardır.
Menstrual Tsikl Pozğunluqları və Sonsuzluq: Qadınlarda aybaşının qeyri-müntəzəm olması, gecikməsi və ya tamamilə kəsilməsi polikistik yumurtalıqlar sindromu, tiroid xəstəlikləri və ya prolaktin hormonu yüksəkliyinin göstəricisi ola bilər.
Həddindən Artıq Susuzluq və Tez-tez Sidiyə Getmə: Bu iki əlamət şəkərli diabetin (həm mellitus, həm də şəkərsiz diabet) klassik göstəricisidir. Bədən qandakı artıq şəkəri sidiklə xaric etməyə çalışdığı üçün bu hallar baş verir.
Sümük və Əzələ Problemləri: Sümüklərdə və əzələlərdə ağrı, gücsüzlük, qıcolmalar D vitamini çatışmazlığı, paratiroid vəzi problemləri və ya osteoporozun (sümük əriməsi) erkən əlamətləri ola bilər.
Endokrin xəstəliklərin səbəbləri və risk faktorları
Hormonal disbalans təsadüfən yaranmır. Bunun arxasında dayanan bir sıra səbəblər və risk faktorları mövcuddur. Bu faktorları bilmək həm xəstəliklərin qarşısını almağa, həm də vaxtında həkimə müraciət etməyə yardımçı olur.
Genetik Meyillilik: Ailədə şəkərli diabet (xüsusilə Tip 1), tiroid vəzi xəstəlikləri (Haşimoto, Qreyvs xəstəliyi) və ya digər hormonal pozğunluqların olması riski artırır.
Autoimmun Xəstəliklər: Bəzən bədənin immun sistemi səhvən öz endokrin vəzlərinə hücum edir. Nəticədə Tip 1 diabet (mə dəaltı vəz hədəf alınır) və ya Haşimoto tiroiditi (qalxanabənzər vəz hədəf alınır) kimi xəstəliklər yaranır.
Həyat Tərzi və Qidalanma: Sağlam olmayan qidalanma, oturaq həyat tərzi və artıq çəki Tip 2 diabet, polikistik yumurtalıqlar sindromu (PKYS) və insulin dirənci üçün əsas risk faktorlarıdır. Xüsusilə qarın bölgəsindəki piylənmə hormonal balansı ciddi şəkildə poza bilər.
Yod Çatışmazlığı: Qalxanabənzər vəz hormonlarının istehsalı üçün yod vacibdir. Qidalanmada yodun kifayət qədər olmaması hipotireoza (tiroid funksiyasının azalması) və ur (zob) xəstəliyinə səbəb ola bilər.
Xroniki Stress: Davamlı stress bədəndə kortizol (“stress hormonu”) səviyyəsini yüksək saxlayır. Bu da çəki artımına, yuxu problemlərinə və maddələr mübadiləsinin pozulmasına gətirib çıxarır.
Vəzlərin Zədələnməsi: Cərrahi əməliyyat, travma, radiasiya terapiyası və ya şişlər (məsələn, hipofiz və ya böyrəküstü vəz şişləri) endokrin vəzlərin fəaliyyətini poza bilər.
Yaş və Cinsiyyət: Bəzi hormonal problemlər müəyyən yaş dövrlərində daha çox rast gəlinir. Məsələn, menopauza dövründə qadınlarda hormonal dəyişikliklər, yaş artdıqca isə osteoporoz riski yüksəlir.
Diaqnoz prosesi: Endokrinoloq nə edir?
Endokrinoloqa müraciət etdikdə, həkim dəqiq diaqnoz qoymaq üçün bir neçə mərhələli müayinə prosesi həyata keçirir:
Anamnez (Xəstəlik Tarixçəsi): Həkim sizin şikayətlərinizi, onların nə vaxt başladığını, ailənizdəki xəstəlikləri, həyat tərzinizi və qəbul etdiyiniz dərmanları ətraflı şəkildə soruşacaq.
Fiziki Müayinə: Boyun nahiyəsində qalxanabənzər vəzin ölçüsünü və düyünlərin olub-olmadığını yoxlayacaq, arterial təzyiqi ölçəcək, dəri və saçınızdakı dəyişikliklərə diqqət yetirəcək.
Laborator Analizlər: Diaqnozun əsasını qan və bəzən sidik analizləri təşkil edir. Bu analizlər vasitəsilə TSH, T3, T4 (tiroid hormonları), qlükoza, qlikozilləşmiş hemoqlobin (HbA1c), kortizol, insulin, cinsi hormonlar (testosteron, estrogen) və digər vacib göstəricilərin səviyyəsi ölçülür.
Görüntüləmə Üsulları:
Ultrasəs Müayinəsi (USM): Əsasən qalxanabənzər vəzidəki düyünləri, kistaları və ya böyüməni qiymətləndirmək üçün istifadə olunur.
Kompüter Tomoqrafiyası (KT) və Maqnit Rezonans Tomoqrafiyası (MRT): Hipofiz, böyrəküstü vəzlər və ya mədəaltı vəzdə şiş şübhəsi olduqda daha detallı görüntüləmə üçün tətbiq edilir.
İncə İynə Aspirasiya Biopsiyası: Qalxanabənzər vəzidəki şübhəli düyünlərdən kiçik bir toxuma nümunəsi götürülərək xərçəng riski yoxlanılır.
Mümkün ağırlaşmalar və profilaktika
Endokrin xəstəliklər vaxtında diaqnoz edilmədikdə və müalicə olunmadıqda ciddi fəsadlara yol aça bilər:
Şəkərli diabet: Ürək-damar xəstəlikləri, böyrək çatışmazlığı, sinir zədələnməsi (neyropatiya) və görmənin itirilməsinə səbəb ola bilər.
Tiroid xəstəlikləri: Ürək ritm pozğunluqları, yüksək xolesterin, osteoporoz və ağır hallarda həyati təhlükəsi olan miksedema koması (hipotireozda) və ya tireotoksik krizə (hipertireozda) gətirib çıxara bilər.
Osteoporoz: Yüngül bir zərbədən belə sümüklərin asanlıqla sınmasına səbəb olur.
Profilaktika üçün isə sağlam həyat tərzi (balanslı qidalanma, idman), yodlu duzdan istifadə, siqaret və alkoqoldan uzaq durmaq və risk qrupuna daxilsinizsə, mütəmadi olaraq həkim müayinəsindən keçmək vacibdir.
Tez-tez verilən suallar (FAQ)
1. Artıq çəki problemi ilə endokrinoloqa müraciət etmək doğrudurmu?
Bəli, tamamilə doğrudur. Xüsusilə pəhriz və idmana baxmayaraq çəki verə bilmirsinizsə və ya çəkiniz sürətlə artırsa, bunun arxasında hipotireoz, insulin dirənci və ya Kuşinq sindromu kimi hormonal səbəblər dayana bilər. Endokrinoloq bu səbəbləri araşdıra bilər.
2. Yorğunluğumun səbəbinin tiroid vəzi olduğunu necə bilə bilərəm?
Davamlı və izaholunmaz yorğunluq həm hipotireozun (tiroid vəzin zəif işləməsi), həm də hipertireozun (həddindən artıq işləməsi) əlaməti ola bilər. Ən dəqiq yol, həkimə müraciət edərək TSH hormonunun səviyyəsini yoxlayan sadə bir qan analizi verməkdir.
3. Hormon analizlərini özbaşına verib nəticəyə görə hərəkət etmək olarmı?
Xeyr, bu tövsiyə edilmir. Hormon səviyyələri günün saatından, qida qəbulundan və digər bir çox faktordan asılı olaraq dəyişə bilər. Həmçinin, nəticələrin düzgün interpretasiyası mütləq həkim tərəfindən aparılmalıdır. Yalnız mütəxəssis sizin simptomlarınıza əsasən hansı analizlərin lazım olduğunu bilir və nəticələri ümumi sağlamlıq vəziyyətinizlə birlikdə dəyərləndirə bilər.
4. Endokrinoloq müalicəsi ömürlükdürmü?
Bu, diaqnozdan asılıdır. Tip 1 diabet, Haşimoto tiroiditi (hipotireoza səbəb olduqda) kimi xəstəliklərdə hormon əvəzedici müalicə adətən ömür boyu davam edir. Ancaq D vitamini çatışmazlığı və ya bəzi müvəqqəti hormonal pozğunluqlar müəyyən bir müddət müalicə və həyat tərzi dəyişikliyi ilə tamamilə düzələ bilər.
5. Şəkərli diabet üçün yalnız endokrinoloqa getmək vacibdirmi?
İlkin mərhələdə olan və ağırlaşmamış Tip 2 diabeti ailə həkimi və ya terapevt də idarə edə bilər. Lakin Tip 1 diabet, hamiləlik diabeti, insulin pompası istifadəsi və ya diabetin ağırlaşmış formaları (böyrək, göz, sinir zədələnmələri) ilə bağlı mütləq endokrinoloqun nəzarəti vacibdir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
