Müasir dövrün ən qlobal sağlamlıq problemlərindən biri olan piylənmə, təkcə estetik bir narahatlıq deyil, həm də ciddi bir xroniki xəstəlikdir.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə, dünyada milyonlarla insan bu problemdən əziyyət çəkir. Bir çox insanlar artıq çəkini sadəcə çox yeməklə əlaqələndirsə də, əslində bu məsələ daha dərin tibbi və fizioloji köklərə malikdir.
Bu məqalədə piylənmə nədir? Piylənmənin əsas səbəbləri və müalicəsi hansılardır suallarına ətraflı cavab tapacaq, bu vəziyyətin sağlamlığa təsirləri və həll yolları ilə tanış olacaqsınız.
Həkimlə məsləhətləşin: Fərdi risklərinizi öyrənmək və sizə uyğun müalicə planını təyin etmək üçün Həkim Endokrinoloq Dr. İlkin Əhmədli ilə əlaqə saxlayın.
Piylənmə xəstəliyi nədir?
Piylənmə (obezitə), bədəndə sağlamlığı pozacaq dərəcədə anormal və ya həddindən artıq piy yığılması kimi xarakterizə olunur.
Bu vəziyyət sadəcə bir neçə kiloqram artıq çəki almaq demək deyil; bu, orqanizmin maddələr mübadiləsinin pozulması və enerji balansının itirilməsi nəticəsində yaranan kompleks bir xəstəlikdir.
Tibbi cəhətdən piylənməyə diaqnoz qoymaq üçün ən çox istifadə edilən meyar Bədən Kütlə İndeksidir (BKİ). BKİ, bir insanın çəkisinin (kiloqramla) boyunun kvadratına (metrlə) bölünməsi ilə hesablanır.
Bədən Kütlə İndeksi (BKİ) dəyərləri:
18.5 – 24.9: Normal çəki
25.0 – 29.9: Artıq çəki (Kökəlməyə meyilli)
30.0 – 34.9: I dərəcəli piylənmə
35.0 – 39.9: II dərəcəli piylənmə
40.0 və yuxarı: III dərəcəli (Morbid) piylənmə
Lakin BKİ təkbaşına kifayət etməyə bilər. Mütəxəssislər həmçinin bel çevrəsinin ölçüsünə və bədəndəki yağ-əzələ nisbətinə də diqqət yetirirlər, çünki qarın bölgəsində (visceral yağ) yığılan piy ürək-damar xəstəlikləri üçün daha böyük risk faktoru daşıyır.
Piylənmənin əsas səbəbləri
Bir çox insan piylənməni sadəcə iradə zəifliyi kimi görsə də, bu yanaşma elmi cəhətdən tamamilə yanlışdır. Piylənmənin əsas səbəbləri genetik, ətraf mühit, fizioloji və psixoloji faktorların mürəkkəb birləşməsindən yaranır.
1. Enerji balansının pozulması və qidalanma
Ən təməl səbəb qəbul edilən kalori ilə yandırılan kalori arasındakı fərqdir. Yüksək kalorili, şəkərli, emal olunmuş qidaların (fast-food, qazlı içkilər) həddindən artıq istehlakı və hərəkətsiz həyat tərzi bədənin artıq enerjini piy kimi depolamasına səbəb olur.
2. Genetik Faktorlar
Genetika, bədənin qidanı necə enerjiyə çevirdiyini və yağın necə depolandığını müəyyən etməkdə böyük rol oynayır. Əgər valideynlərdən biri və ya hər ikisi piylənmədən əziyyət çəkirsə, uşağın da gələcəkdə bu problemlə üzləşmə ehtimalı artır. Genlər iştah tənzimləyən hormonlara (məsələn, leptin) təsir edə bilər.
3. Hormonal pozğunluqlar və xəstəliklər
Bəzi hallarda piylənmə birbaşa başqa bir tibbi vəziyyətin nəticəsi ola bilər:
Hipotiroidizm: Qalxanabənzər vəzinin az işləməsi maddələr mübadiləsini yavaşladır.
Polikistoz Yumurtalıq Sindromu (PCOS): Qadınlarda hormonal disbalans və insulin dirənci yaradaraq çəki artımına səbəb olur.
İnsulin Dirənci: Qanda şəkərin hüceyrələrə daxil olmasında yaranan problem yağ yığılmasını sürətləndirir.
Kuşinq Sindromu: Kortizol hormonunun yüksəkliyi xüsusilə qarın bölgəsində piylənməyə səbəb olur.
4. Dərman preparatları
Bəzi dərmanların yan təsiri çəki artımı ola bilər. Antidepresanlar, diabet dərmanları, steroidlər və bəzi təzyiq dərmanları iştahı artıra və ya maddələr mübadiləsini dəyişdirə bilər.
5. Psixoloji faktorlar və yuxu rejimi
Stress, depressiya və narahatlıq insanları “emosional yeməyə” (ac olmadığı halda təsəlli üçün yemək) sövq edə bilər. Həmçinin, yetərsiz yuxu iştahı artıran grelin hormonunun səviyyəsini yüksəldir və toxluq hormonu olan leptini azaldır.
Piylənmənin yaratdığı sağlamlıq riskləri
Müalicə olunmayan piylənmə sadəcə artıq çəki demək deyil, bu vəziyyət demək olar ki, bədənin hər bir orqanına mənfi təsir göstərir.
Vacib Qeyd: Piylənmə aşağıdakı xəstəliklərin yaranma riskini kəskin şəkildə artırır:
Ürək-damar xəstəlikləri və İnsult: Yüksək təzyiq və xolesterin damarların tıxanmasına səbəb ola bilər.
2-ci Tip Diabet: Piylənmə, insulin dirəncinin və şəkərli diabetin əsas səbəbkarıdır.
Sümük-oynaq problemləri: Artıq çəki dizlərə, ombaya və onurğaya əlavə yük salaraq osteoartrit (oynaqların aşınması) yaradır.
Yuxu Apnesi: Yuxu zamanı tənəffüsün müvəqqəti dayanması problemi piylənmədən əziyyət çəkənlərdə tez-tez rast gəlinir.
Xərçəng riskinin artması: Araşdırmalar piylənmənin uşaqlıq, döş, yoğun bağırsaq və qida borusu xərçəngi riskini artırdığını göstərir.
Qaraciyər Piylənməsi: Alkoqolsuz yağlı qaraciyər xəstəliyi sirrozla nəticələnə bilər.
Piylənmənin müalicə üsulları
Piylənmə nədir? Piylənmənin əsas səbəbləri və müalicəsi mövzusunda ən vacib hissə, şübhəsiz ki, problemin həll yollarıdır. Müalicə fərdi yanaşma tələb edir və adətən bir neçə üsulun kombinasiyasından ibarət olur.
1. Həyat tərzi dəyişiklikləri (pəhriz və idman)
Müalicənin təməl daşı sağlam qidalanma və fiziki aktivlikdir.
Kalori Defisiti: Arıqlamaq üçün qəbul edilən kalori miqdarı azaldılmalıdır, lakin bu, aclıq aksiyası demək deyil. Tərəvəz, meyvə, tam taxıllar və zülallarla zəngin bir rasion seçilməlidir.
Fiziki Aktivlik: Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivlikli aerobik məşqlər (sürətli yeriş, üzgüçülük) və əzələ kütləsini qorumaq üçün güc məşqləri tövsiyə olunur.
2. Davranış terapiyası
Yemək vərdişlərini dəyişmək çətindir. Psixoloq və ya dietoloq dəstəyi ilə “emosional yemək” vərdişlərini tanımaq və streslə başa çıxmağın sağlam yollarını öyrənmək mümkündür.
3. Farmakoloji müalicə (Dərmanlar)
Pəhriz və idman kifayət etmədikdə, həkimlər FDA tərəfindən təsdiqlənmiş arıqlama dərmanları təyin edə bilər. Bu dərmanlar iştahı basqılamaq və ya yağın sorulmasını azaltmaq yolu ilə təsir göstərir. Diqqət: Bu dərmanlar mütləq həkim nəzarəti altında qəbul edilməlidir.
4. Bariatrik cərrahiyyə (mədə kiçiltmə)
BKİ dəyəri 40-ın üzərində olan (və ya 35-in üzərində olub yanaşı xəstəliyi olan) pasiyentlər üçün cərrahiyyə ən effektiv seçim ola bilər.
Sleeve Gastrektomiya (Mədə kiçiltmə): Mədənin böyük bir hissəsi çıxarılır, bu da qida qəbulunu azaldır və iştah hormonlarına təsir edir.
Gastrik Bypass: Həm mədə kiçildilir, həm də nazik bağırsağın bir hissəsi dövrədən çıxarılır ki, bu da kalori sorulmasını azaldır.
Tez-Tez verilən suallar
Piylənmə genetik keçicidirmi və qarşısını almaq olarmı?
Uşaqlarda piylənmənin qarşısını necə almaq olar?
İnsulin dirənci arıqlamağa mane olurmu?
Piylənmə nədir? Piylənmənin əsas səbəbləri və müalicəsi mövzusunu yekunlaşdıraraq qeyd etmək lazımdır ki, piylənmə müalicə oluna bilən xroniki xəstəlikdir.
Bu yolda atılacaq ilk addım, problemin varlığını qəbul etmək və mütəxəssis dəstəyi axtarmaqdır. Unutmayın ki, arıqlamaq təkcə xarici görünüşünüzü deyil, həyat keyfiyyətinizi, enerjinizi və gələcək sağlamlığınızı bərpa etmək deməkdir.
Həkimlə məsləhətləşin: Fərdi risklərinizi öyrənmək və sizə uyğun müalicə planını (qidalanma, dərman və ya cərrahiyyə) təyin etmək üçün bu gün bir endokrinoloq həkim ilə əlaqə saxlayın.
Vacib Xəbərdarlıq: Bu məqalə yalnız məlumatlandırma məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti, diaqnozu və ya müalicəni əvəz etmir.
