Tip 1 diabet insulindən asılı diabetdir. Mədəaltı vəzidən ifraz olunan insulin hormonunun çatışmazlığı və ya yoxluğuna bağlı inkişaf edən diabet növüdür. Hər yaşda ortaya çıxa bilməklə bərabər tez-tez 30 yaşın altındakı şəxslərdə müşahidə edilir.
Tip 1 Diabet nədir?
Genetik, ətraf mühit və immunoloji amillərin mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin zədələnməsi nəticəsində ortaya çıxır. Uşaqlıq illərində və ya gənc yaşda ortaya çıxan tip 1 diabetdə beta hüceyrələrinin 80%-i itənə qədər diabetin klinik əlamətləri ortaya çıxmır.
Bu həddə qədər qlükoz tolerantlığı olarkən daha sonralar normal qlükoz tolerantlığı davam etdirilə bilmir. Qlükozun tolerantlığı olan bu mərhələ adətən puberta və ya bir infeksiya xəstəliyi ilə tetiklənir.
Autoimmun hadisə irəliləyicidir və beta hüceyrələri zaman içində tamamilə məhv olur və diabet insulindən asılı olaraq daimi hala gəlir.
Tip 1 diabet niyə əmələ gəlir?
Tip 1 diabetin həqiqi səbəbi bilinmir. Ancaq Tip 1 diabetin, bu xəstəliyə genetik meyli olan şəxslərdə adətən viral infeksiyalar (virusların səbəb olduğu infeksiyalar), stress və ya travma kimi bir hadisə sonrasında təhrik olunduğu bilinir.
Bunun nəticəsi genetik meyli olan fərdlərdə; insulin hormonunun istehsal edildiyi mədəaltı vəzinin beta hüceyrələri, autoimmun bir proses nəticəsində tamamilə aradan qalxır. Beta hüceyrələri aradan qalxanda insulin hormonu istehsal edilə bilmir, bu səbəbdən Tip 1 diabeti olan şəxslərdə insulin hormonu olmur.
Tip 1 diabetdə ortaya çıxan amillər hansılardır?
Ən çox puberta və ya infeksiyalar bu vəziyyəti aşkar halə gətirir. Məktəbəqədər dövr (6 yaş ətrafında), puberta (13 yaş ətrafında), gec yeniyetməlik dövrü (20 yaş ətrafında) üç pik görülür.
Tip 1 Diabetdə kimlər risk altındadır?
HLA DR3, HLA DR4 haplotipi (toxuma qrupları) risk altındadır. Tip 1 diabetin inkişafına meyllilik yaradan genlərin əsas yerləşməsi 6-cı xromosom HLA lokusudur. HLA gen polimorfizmi tip 1 diabetin inkişafına zəmin hazırlayan genetik amillərin 40-50%-dən məsuldur.
Ətraf mühit amilləri olaraq qızılca, koksaki viruslar və ilk 1 yaşda inək südü istifadəsi tip 1 diabet inkişafına səbəb olan amillər kimi müəyyən edilmişdir.
Tip 1 Diabet əlamətləri
İştahasızlıq, ağız quruluğu, çox su içmə, aclıq hissi, çox sidik ifrazı, gecə sidik ifrazı, çəki itkisi, yorğunluq, tez yorulma, gecə sidiyə qalxma, daha nadir hallarda bulanıq görmə, izah edilməyən çəki itkisi, inadcıl infeksiyalar, təkrarlanan göbələk infeksiyaları, qaşınma başlıca əlamətlərdir.
Xəstələr çox vaxt arıq və normal çəkili olurlar. Son illərdə insulin müqavimətinə də hakim olan tip 2-yə bənzəyən çəkili şəxslərdə görülən tipə də təyin edilmişdir.
Tip 1 Diabet diaqnozu necə qoyulur?
Aclıq qan şəkəri və ya gün ərzində təsadüfi bir saatda təyin edilən yüksək qan şəkəri, Hb A1c (üç aylıq qan şəkəri ortalaması) 6%-in üstündə olması, aşağı c-peptid səviyyəsi və mədəaltı vəzinin B hüceyrələrinə qarşı yaranan adacıq autoanticimlərinin təyini.
Tip 1 Diabet müalicəsi
Müalicə edilməyən və nəzarətdən çıxan tip 1 diabet hansı nəticələrə səbəb olur; söz mövzusu insulin çatışmazlığı olduğu üçün, intensiv insulin müalicəsi (4-lü və ya 5-li) tək seçimdir. Ən çox rast gəlinən diabetik ketoasidozdur.
Diabetik ketoz komasına qədər gedə bilər, yaxşı nəzarət edilməyən qan şəkərlərində diabetin klassik ağırlaşmalarından olan ürək-damar, göz və böyrək zədələnmələri geri dönüşsüz zədə buraxacaq şəkildə inkişaf edir.
Bunların nəticəsi böyrək çatışmazlığı və dializ, periferik damar xəstəlikləri əngəllənə bilmədiyi hallarda üzvün kəsilməsini tələb edəcək nəticələrdə ortaya çıxa bilər.
Tip 1 Diabetdən qorunmaq mümkündürmü?
Genetik və autoimmun səbəblər əsas amillərdir. Ətraf mühit amillərinin təhrikedici olması səbəbiylə qorunma çox mümkün görünmür. Körpəlik dövründə inək südü verilməməsi, viral infeksiyalardan qorunma (peyvəndlər və s.) kimi ətraf mühit amillərinin azaldılmasını təmin etmək hədəflənməlidir. Autoimmun və genetik səbəbləri aradan qaldırmaq çox mümkün görünmür.
Tip 1 Diabetli xəstələrin Həyatı Necə Olmalıdır?
- Bu xəstələr intensiv insulin müalicəsinə (4-lü, 5-li) mütləq riayət etməli, qan şəkərini normallaşdıran insulin dozunda davam müalicəsini sürdürməlidirlər.
- Yeməklər müəyyən edilmiş miqdarda və vaxtında qəbul edilməli, ara qida qəbulunu da ihmal etməməlidirlər. (3 əsas, 3 ara vəziyyətə görə 5-6 ara)
- Əsla yemək atlanmamalı
- Həftəlik məşq və idman proqramlarını mütləq tətbiq etməli, bunu edərkən bir mütəxəssis tərəfindən idman proqramı şəxsə xüsusi yaradılmalıdır.
- Həkimin istəyinə görə aylıq, üç aylıq, altı aylıq və illik nəzarətlər mütləq aparılmalıdır.
- İllik göz dibi müayinəsi aparılmalıdır.
- 3-6 ayda bir sidik analizi və sidikdə zülal araşdırılmalıdır.
- Ağırlaşmalar yaranıbsa ağırlaşmaların vəziyyətinə görə (kardiovaskulyar, göz və nefrologiya) spesifik mütəxəssislər tərəfindən bu sistemlər nəzərdən keçirilməlidir.
- Xəstə diabetik ayaq ağırlaşmalarına qarşı diabet xəstəsi ayaq standartlarına uyğun ayaqqabı seçməli, ayaq baxımı etməli, xüsusilə amputasiyaya qədər gedə bilən ciddi ağırlaşma yaranmış diabetik ayaq xəstələri üçün son dərəcə həyati bir mövzudur.
Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.
